Το άρθρο αυτό του κ. Ηλία Τουμασάτου όπως και το άρθρο του κ. Πέτρου Πετράτου ανακοινώθηκαν στην εκδήλωση που διοργάνωσε ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης κ. Δημήτριος για το βιβλίο “Σημειώσεις του υποπλοίαρχου του Ρωσικού Στόλου Γιεγκόρ Μεταξά”, στην Κοργιαλένειο Βιβλιοθήκη.
Ηλίας Τουμασάτος
Το τέλος του 18ου αιώνα χαρακτηρίζεται από καταιγιστικές εξελίξεις που σηματοδοτούν ριζικές αλλαγές στον δυτικό κόσμο. Η ανεξαρτησία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής (1776) αλλά και το Αμερικανικό Σύνταγμα (σε ισχύ από το 1789), αλλά και η Γαλλική Επανάσταση και η Πρώτη Γαλλική Δημοκρατία δημιουργούν μια καινούρια πραγματικότητα – ο κόσμος δεν θα είναι ποτέ πλέον ο ίδιος, και οι μεταβολές είναι ραγδαίες.
Το καινούριο που έρχεται είναι η αβασίλευτη δημοκρατία και η διάκριση των εξουσιών. Την ίδια εποχή στην Αγγλία, όπου ο κοινοβουλευτισμός ήταν ήδη παράδοση αιώνων, ήδη αρχίζει να διαφαίνεται η εξέλιξη προς τη βιομηχανική κοινωνία – ο κόσμος στρέφεται προς ένα νέο οικονομικό μοντέλο, όπου η βιομηχανία αποκτά όλο και μεγαλύτερο ρόλο στην παραγωγή του πλούτου.
Ο παλιός κόσμος, αυτός που η οικονομία του βασιζόταν στην κατοχή της γης δείχνει να απειλείται. Οι μοναρχίες της Ευρώπης, αλλά και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, αρχίζουν να αισθάνονται την απειλή της νέας πραγματικότητας. Αν η Αμερική είναι μακριά, η Γαλλία είναι πολύ κοντά. Η προηγούμενη τάξη πραγμάτων έχει διασαλευθεί, την ίδια στιγμή που οι πόλεμοι ανάμεσα στις χώρες της Ευρώπης μαίνονται ατέρμονα καθ’ όλη τη διάρκεια του αιώνα.
Η απειλή της πρώτης Γαλλικής Δημοκρατίας θα συνασπίσει τα μεγάλα ευρωπαϊκά βασίλεια εναντίον της. Ο πρώτος συνασπισμός, το 1792, συγκροτείται από την Πρωσσία, την Αυστρία των Αψβούργων, τους βασιλικούς Γάλλους, τη Μεγάλη Βρετανία, την Ισπανία, την Πορτογαλία και τα ιταλικά Βασίλεια. Η Γαλλία θα υπερισχύσει σ’ αυτή την σύγκρουση, που θα διαρκέσει ως το 1797, και θα αναδείξει τις στρατιωτικές ικανότητες του Ναπολέοντα Βοναπάρτη, ο οποίος θα οδηγήσει, με την ιταλική του εκστρατεία, στην κατάλυση της Δημοκρατίας της Βενετίας. Τα εδάφη της Γαληνοτάτης θα μοιραστούν στη Γαλλία και την Αυστρία. Η Δημοκρατία του Τσιζαλπίνο θα είναι «αδελφή» της Γαλλίας και η «Περιφέρεια της Βενετίας» θα παραδοθεί στην Αυστρία. Στην ιταλική χερσόνησο θα δημιουργηθούν μικρές «Δημοκρατίες» που αργότερα θα ενσωματωθούν στη Γαλλία, και τα Επτάνησα θα ονομαστούν «Γαλλικά Διαμερίσματα της Ελλάδος», χωρισμένα σε τρεις νομούς, τον νομό Κερκύρας, που περιελάμβανε την Κέρκυρα, τους Παξούς, και τις απέναντι περιοχές της Ηπείρου Βουθρωτό και Πάργα, τον νομό Ιθάκης (Κεφαλονιά, Ιθάκη, Λευκάδα, Πρέβεζα και Βόνιτσα) και τον νομό Αιγαίου (Ζάκυνθος, Κύθηρα και Στροφάδες).
Αυτή η σύντομη κατοχή από τους «δημοκρατικούς Γάλλους» των Επτανήσων περιέχει πολλά ενδιαφέροντα σημεία: Την ενθουσιώδη υποδοχή τους και την μανιώδη εκδίωξή τους. Οι Γάλλοι κατέβαλαν φιλότιμες προσπάθειες, στο πνεύμα των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης, να δημιουργήσουν αντιπροσωπευτικούς θεσμούς, να καταργήσουν τους τίτλους ευγενείας και να συστήσουν υποδομές παιδείας και πολιτισμού. Από την άλλη, το εγχείρημα δεν πέτυχε στον οικονομικό τομέα, οπωσδήποτε βρήκε την αντίδραση της παλαιάς τάξης πραγμάτων αλλά και έγινε δυσάρεστο λόγω της υψηλής φορολογίας και της αντίθεσης προς το θρησκευτικό συναίσθημα των Επτανησίων. Το βασικότερο λάθος των Γάλλων ήταν αυτό που είναι μέχρι σήμερα το βασικό λάθος κάθε «πολιτισμένου κατακτητή». Παρέβλεψαν ότι η δημοκρατία είναι το μόνο πολίτευμα που δεν μπορεί να επιβληθεί «έξωθεν». Η δημοκρατία είναι προϊόν αυτοδιάθεσης ενός λαού, που ο ίδιος συντάσσει την πολιτεία του.
Την ίδια περίπου εποχή (1787-1792) δύο άλλες αυτοκρατορίες στα ανατολικά, η Ρωσική Αυτοκρατορία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία διεξάγουν τον έβδομο μεταξύ τους πόλεμο, στον οποίο θα επικρατήσει η Ρωσία, ενώ οι Οθωμανοί ταυτόχρονα πολεμούν και με την Αυστρία από το 1788 έως το 1791. Στους δύο τελευταίους ρωσοτουρκικούς πολέμους διακρίθηκε για τις ικανότητές του ένας ικανότατος αξιωματικός του ρωσικού ναυτικού: Ο Θεόδωρος Ουσακώφ.
Το 1788 ο τουρκαλβανός Αλή Πασάς, διοικώντας με το μαστίγιο, ως ουσιαστικά αυτόνομη επικράτεια, το Πασαλίκι των Ιωαννίνων θα εξελιχθεί σε σημαντικό παράγοντα των εξελίξεων στο Ιόνιο, και μεγάλο πονοκέφαλο τόσο για τους Ευρωπαίους όσο και για την Υψηλή Πύλη.
Η επικράτηση των Γάλλων έναντι του Πρώτου Συνασπισμού, και η επέκταση της επιρροής της Πρώτης Γαλλικής Δημοκρατίας στην ιταλική χερσόνησο θα συστήσουν έναν δεύτερο, ακόμη ευρύτερο, συνασπισμό των Ευρωπαϊκών βασιλείων εναντίον των Γάλλων, από το 1798. Στις ευρωπαϊκές δυνάμεις που αντιτίθενται στη Γαλλία θα προστεθούν και δύο πρώην άσπονδοι εχθροί: Η Ρωσία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, που βλέπουν τη γαλλική απειλή να γίνεται εντονότερη, καθώς ο Ναπολέων με τα γαλλικά στρατεύματα πραγματοποιούν ένα παρακινδυνευμένο εγχείρημα: Την από ξηράς και θαλάσσης επιχείρηση στην Αίγυπτο και την Οθωμανική Συρία, όπου θα συγκρουστεί με τις αγγλικές δυνάμεις υπό τον Νέλσονα και με τους οθωμανούς.
Με σχεδόν όλη την Ευρώπη εναντίον της (με εξαίρεση την Ισπανία, τις «αδελφές» δημοκρατίες της Γαλλίας, τις πολωνικές λεγεώνες και τα ενωμένα βασίλεια της Δανίας – Νορβηγίας) η πρώτη Γαλλική Δημοκρατία τελικά θα αντέξει απέναντι και στον δεύτερο συνασπισμό. Το τέλος των συγκρούσεων αυτών, με τις συνθήκες της Λινεβίλ (1801) και της Αμιένης (1802) αναδεικνύει τελική νικήτρια τη Γαλλία, παρά την τελική αποτυχία της εκστρατείας στην Αίγυπτο. Ωστόσο η επιρροή της Γαλλίας στην ιταλική χερσόνησο, την Αδριατική και το Ιόνιο θα περιοριστεί σημαντικά.
Η Ρωσία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία σ’ αυτή την αντιπαράθεση έβλεπαν τα συμφέροντά τους στη Μεσόγειο, αλλά και τα ίδια τους τα απολυταρχικά πολιτεύματα να απειλούνται κάνουν τους προαιώνιους εχθρούς, μετά από επτά πολέμους να αντιταχθούν στον (καθόλου δημοκρατικό) επεκτατισμό της Γαλλίας. Είχαν άλλωστε να επικαλεστούν έναν καλό λόγο: Το «ομόδοξο» του «ξανθού γένους», που λειτουργούσε ως «αντίδοτο» στην επί αιώνες υπαρκτή οθωμανική απειλή.
Στην κατάσταση που διαμορφώθηκε τελικά στον χώρο του Ιονίου ήταν καθοριστική η συμβολή του Ναυάρχου Ουσακώφ. Έχοντας πολεμήσει εναντίον των Οθωμανών δύο φορές, την τρίτη φορά θα ηγηθεί του ενωμένου στόλου Ρώσων και Οθωμανών. Είναι αξιοσημείωτος ο συμβολισμός ότι τα ρωσικά πλοία ξεκινούν από την Σεβαστούπολη στην πολύπαθη και διαφιλονικούμενη επί αιώνες Κριμαία, και ενώνονται με τα τουρκικά πλοία στην επίσης πολύπαθη και διαφιλονικούμενη επί αιώνες Κωνσταντινούπολη.
Η συνέχεια περιγράφεται με την πολύ γλαφυρή (αλλά και, όπως θα ανέμενε κανείς, ακραιφνώς φιλορωσική) ματιά του Κεφαλονίτη Γιεγκόρ Μεταξά, όπως μεταφέρθηκε στο βιβλίο που παρουσιάζεται σήμερα.
Τα Επτάνησα θα κατακτηθούν εύκολα από τις δυνάμεις του Ουσακώφ και χωρίς ιδιαίτερη αντίσταση από τους Γάλλους. Για την Κέρκυρα τα πράγματα θα είναι πιο δύσκολα, αλλά κι αυτή μετά από μήνες θα πέσει τελικά στα χέρια των Ρώσοτούρκων. Η εκστρατεία θα συνεχιστεί προς την Αδριατική και την Ιταλία.
Για τα Επτάνησα, η δική μας αφήγηση τελειώνει κάπου εδώ. Οι νέοι κατακτητές, η Ρωσία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, θα συμφωνήσουν για την ίδρυση, το 1800, της Επτανήσου Πολιτείας, μιας βραχύβιας, αλλά συντεταγμένης κρατικής οντότητας. Ήταν το πρώτο ελληνικό κράτος, από το οποίο όμως έλειπαν κάποια μέρη από τα πρώην γαλλικά διαμερίσματα: η Πρέβεζα, η Πάργα, το Βουθρωτό, η Βόνιτσα, δεν θα ακολουθήσουν την τύχη των επτά νησιών.
Πώς τελειώνει το παραμύθι; Ποιος νίκησε σ’ αυτούς τους πολέμους; Θα μπορούσε κανείς να απαντήσει αν τελείωναν εδώ. Θα τολμούσα να πω ότι τελικά νίκησε η Μοναρχία. Ο Ναπολέων στέφθηκε αυτοκράτορας της Γαλλίας το 1804, τερματίζοντας την Πρώτη Γαλλική Δημοκρατία και τα οράματά της. Η Ρωσία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα ξαναθυμηθούν την αντιπαλότητά τους, μόνο που η δεύτερη θα είναι από δω και πέρα ένας «μεγάλος ασθενής». Η Μοναρχία νίκησε, η Ιστορία όμως έκανε ένα μεγάλο βήμα προς τα μπρος.
Από τα Επτάνησα θα περάσουν κι άλλοι κατακτητές ώσπου να ενωθούν με το Ελληνικό Βασίλειο… επιβεβαιώνοντας ίσως τους στίχους του Οδυσσέα Ελύτη:
Ήρθαν
ντυμένοι φίλοι
αμέτρητες φορές οι εχθροί μου
το παμπάλαιο χώμα πατώντας
και το χώμα δεν έδεσε ποτέ με τη φτέρνα τους.
