Κυριακή 16 Απριλίου 2017

Ημέρα Λαμπρή, γιορτινή, λουλουδιασμένη

Δημ. Σ. Λουκάτος: «Πασχαλινά και της Ανοιξης» (εκδόσεις «Φιλιππότη»).

«Μέρα Λαμπρή, μέρα γιορτή, μέρα λουλουδιασμένη...» τραγουδά ο λαός μας, αποδίδοντας, με τη γοητευτική, περιεκτική σε νοήματα και παράλληλα λιτή ποιητικότητά του, τον τρόπο που προσλαμβάνει το Πάσχα και ο οποίος είναι σαφώς πλατύτερος σε περιεχόμενο από την εκκλησιαστική εκδοχή της γιορτής.

Γι' αυτό ακριβώς και η λέξη Πάσχα δεν αρκούσε για να σηματοδοτήσει την αγωνία και τον αγώνα του λαού μας για τις «αναστάσιμες» μέρες που περίμενε καθ' όλη τη διάρκεια της ταραγμένης ιστορίας του. Οπως πληροφορεί ο διευθυντής του Ευγενίδειου Πλανητάριου, Διονύσης Σιμόπουλος, «το εβραϊκό Πάσχα προέρχεται από τη λέξη "πεσάχ" που σημαίνει "διέλευση" και είναι η "μνημόσυνος" εορτή των Εβραίων που αναφέρεται στη "διέλευση του Ιαβέ" πάνω από την Αίγυπτο προς πάταξη των πρωτότοκων παιδιών των Αιγυπτίων, οι οποίοι κρατούσαν τους απογόνους του Ιωσήφ και των αδελφών του ως δούλους».
Ο συμβολισμός της Λαμπρής
Η φανερή και στη λαϊκή, εβραϊκή παράδοση, λυτρωτική διάσταση του Πάσχα παίρνει σαφή και ευδιάκριτα χαρακτηριστικά και στη δική μας παράδοση. Αλλωστε και η Λαμπρή, όπως και άλλες θρησκευτικές γιορτές στη χώρα μας εμπεριέχουν προχριστιανικούς συμβολισμούς, η έντονη χρήση των οποίων από την εκκλησία είναι ευθέως ανάλογη με την απαξίωση και απόρριψη των αρχαίων θρησκειών από αυτή. Φαινόμενο εξηγήσιμο ιστορικά και διαλεκτικά και βέβαια παγκόσμιο.

Η λέξη «Λαμπρή», λοιπόν, αντικαθιστά στη νεοελληνική, λαϊκή συνείδηση τη λέξη «Πάσχα», ταυτίζεται μαζί της σε ό,τι αφορά το εκκλησιαστικό τυπικό, αλλά η αρχαιοελληνική της καταγωγή, της προσδίδει παγανιστικά χαρακτηριστικά, που έχουν να κάνουν με τις γιορτές για την άνοιξη, την «ανάσταση» της φύσης και την εμψύχωση του ανθρώπου, με την ελπίδα που ξαναγεννιέται μαζί με τη φύση. Είναι δε τέτοια η ζωογόνα δύναμή της, που ο λαός μας θέλει και τους πεθαμένους να κλαίνε όταν σκέφτονται πως πλησιάζει αυτή η γιορτή και εκείνοι απουσιάζουν. Γι' αυτό και στα μοιρολόγια τους οι γυναίκες φροντίζουν να μην πάει τέτοιο μήνυμα στον κάτω κόσμο: «Μην πεις πως έρχεται Λαμπρή, πως έρχονται γιορτάδες...».
Ο συμβολικός χαρακτήρας της «Λαμπρής» πήρε ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις την εποχή της τουρκοκρατίας, όταν η λυτρωτική της διάσταση δεν είχε μόνο μεταφυσικά στοιχεία, αλλά συνδεόταν άμεσα με τον πόθο για λευτεριά. Μάλιστα, αυτό τον πόθο ο λαός μας δεν τον αντάλλαζε με τίποτα. Χαρακτηριστικό είναι ένα δημοτικό τραγούδι, όπου μια Τουρκάλα χήρα ζητά από δύο Ελληνόπουλα να αλλαξοπιστήσουν και να χαρούν τον πλούτο της. Η απάντηση ήταν: «Κάλλιο γένε συ Ρωμιά/ να χαρείς τη Λαμπριά...».
Στο πέρασμα των αιώνων η λέξη έγινε τόσο φορτισμένη σημειολογικά, που χρησιμοποιήθηκε ακόμη και για ονοματοδοτήσεις (Λάμπρος, Λαμπρινή), οι «λαμπρογεννημένες» κοπέλες είναι ακόμη πιο όμορφες («όπου γεννήθη τη Λαμπρή κι έλαμψ' ο κόσμος όλος...»), η πιο γνωστή ευχή έγινε η φράση «να έχουν όσα φέρνει η μέρα η Λαμπρή», ενώ τα καλύτερα ρούχα για βόλτα ήταν τα «λαμπρογιορτερά». Και, βέβαια, «κάθε μέρα δεν είναι Λαμπρή» είναι η γνωστή φράση, που, από την ανάποδη, προσδιορίζει τη γιορτινή μοναδικότητα αυτής της μέρας.
Από τον Αδωνη στον Χριστό

Εκτός από την αρχαιοελληνική λέξη «Λαμπρή», η εκκλησία χρησιμοποίησε προχριστιανικά σύμβολα σαν εθιμικά σύμβολα του Πάσχα. Το αυγό παγκοσμίως συμβολίζει τη ζωή και αυτή του η σημασία εμφανίζεται αναλλοίωτη στο χριστιανισμό από την αρχαιότητα. Το κόκκινο χρώμα θεωρείται πως συμβολίζει τους θανάτους αρχαίων θεών, όπως του Αδωνη και του Αττη και στη χριστιανική εκδοχή του Χριστού, ενώ στην εβραϊκή του προβάτου.
Το αυγό ήταν το πιο προσιτό αγαθό στην παλιά ελληνική επαρχία, υπήρχε στα περισσότερα σπίτια και ειδικά την Ανοιξη οι κότες ήταν ιδιαίτερα παραγωγικές. Γι' αυτό το λόγο αποτελούσε το πιο εύχρηστο είδος για φίλεμα. Οι νοικοκυρές τα έβαφαν κόκκινα, γιατί εκτός από χαρούμενο χρώμα είναι και παγανιστικό, ξορκιστικό, αλλά και άλλα χρώματα για να προσδώσουν μια γιορτινή χροιά. Μερικές φορές έκαναν πάνω τους διάφορες ζωγραφιές.
Ο λαγός είναι μεν πασχαλιάτικο σύμβολο, ξενόφερτο δε. Για τους Γερμανούς είναι το ζώο που φέρνει τα αυγά στα παιδιά. Για πολλούς λαούς έχει μαγικές ιδιότητες, είναι ζώο - ταχυδρόμος και καλό πνεύμα της βλάστησης. Δοξασία που συναντιέται και σε ελληνικά έθιμα του θερισμού.
Και οι καμπάνες ανήκουν σε διάφορες ευρωπαϊκές παραδόσεις. Οι καμπάνες των καθολικών «σωπαίνουν» από τη Μ. Πέμπτη έως το Μ. Σάββατο για να «ταξιδέψουν» στη Ρώμη και να φέρουν τα πασχαλινά αβγά. Γι' αυτό και τα παιδιά, το Μ. Σάββατο ξεχύνονταν στο ύπαιθρο για να μαζέψουν τα «εξ ουρανού» αυγά και γι' αυτό σήμερα συναντάμε στα πασχαλιάτικα στολίδια καμπάνες με φτερά.
Φυσικά το αρνάκι είναι αμιγώς ελληνικό σύμβολο και η ελληνική επαρχία «τσικνίζεται» τη Λαμπρή από τα σουβλισμένα αρνιά που ψήνονται στους λάκκους. Ελληνικά σύμβολα είναι και τα κεριά και τα πυροτεχνήματα. Βέβαια, από τον απλό στολισμό των κεριών με κορδέλες τις περασμένες δεκαετίες, σήμερα έχουμε φτάσει στο θλιβερό, όσο και επικίνδυνο φαινόμενο της χυδαίας και ολοκληρωτικής εμπορευματοποίησης ενός κατ' εξοχήν λαϊκού εθίμου. Τις προηγούμενες μέρες οι γονείς έγιναν μάρτυρες πληθώρας διαφημίσεων, οι οποίες «πλασάρουν» λαμπάδες μετά διαφόρων πλαστικών «υπερ-ηρώων» και άλλων «τεράτων» των πολυεθνικών παιχνιδοβιομηχανιών, σε σημείο η λαμπάδα να μην είναι παρά η αφορμή, το εθιμικό «περιτύλιγμα» για να μοσχοπουλήσουν τα προϊόντα τους. Ετσι, η καταστροφική επίδραση αυτών των παιχνιδιών στην παιδική ψυχολογία έρχεται να συναντήσει την πλήρη διαστρέβλωση της παράδοσης, αποκόπτοντας τις μικρές ηλικίες απ' ό,τι θετικό και χρήσιμο έχει να προσφέρει αυτή, δημιουργώντας παράλληλα νέα «κανάλια» ιδεολογικής χειραγώγησης και κατασκευής καταναλωτών.
Το ψωμί χρησιμοποιείται συμβολικά σε κάθε γιορτή. Το σημερινό τσουρέκι είναι μετεξέλιξη του Λαμπρόψωμου και της Λαμπροκουλούρας, τα οποία είναι επίσης «μαγικά», φέρνουν δύναμη στο σπίτι, πολύ περισσότερα όταν ευλογούνται. Συμβολικά είναι και τα διάφορα στολίσματα που κάνουν πάνω τους.
Η Ανάσταση
Οπως είπαμε και πιο πάνω, η Ανάσταση και η Λαμπρή για τον ελληνικό λαό έχουν περισσότερους συμβολισμούς από το θρησκευτικό. Γι' αυτό και το βράδυ της Ανάστασης ο λαός κρατά αναμμένα κεριά («προσέλθωμεν λαμπαδηφόροι») και φοράει τα γιορτινά του («λαμπροφορεί»). Το άγγελμα «Χριστός Ανέστη» που λέει ο παπάς συνοδεύεται από ένα πραγματικό πανδαιμόνιο από πυροτεχνήματα, μέσα στο οποίο ανταλλάσσονται ευχές και φιλιά. Το ηχητικό «χάος» κατά την Ανάσταση δεν είναι «καπρίτσιο» ούτε αποτέλεσμα επιδειξιομανίας. Είναι αρχέγονο τελετουργικό στοιχείο, που έχει σκοπό να τρομάξει τα «στοιχειά» και τα «δαιμόνια», τα οποία, ως γνωστόν, «απειλούν» συνεχώς την ησυχία των ανθρώπων. Στην προκειμένη περίπτωση πρόκειται για ξόρκι ενάντια στα «δαιμόνια» που... «ξέφυγαν» από ανάλογες τελετές του χειμώνα, καθώς και ενάντια στα «ανοιξιάτικα» δαιμόνια που επιβουλεύονται τη σοδειά και την υγεία των ανθρώπων.
Κατά την Ανάσταση, κυρίαρχο στοιχείο είναι το φως, το οποίο πρέπει να σβήσει ακόμη και στο τζάκι πριν το «Δεύτε λάβετε φως». Ο παπάς αναλαμβάνει να το μοιράσει, ενώ στα παλιά χρόνια (ίσως και σήμερα) ο καθένας πρόσεχε ή επέλεγε από ποιον θα πάρει το φως, έτσι ώστε αυτό να συνοδευτεί και από καλή τύχη. Για παράδειγμα, οι ανύπαντρες κοπέλες φρόντιζαν να πάρουν το φως από άντρα για να παντρευτούν μέσα στο χρόνο. Αυτή η τελετουργία είναι καταγραμμένη στον ελλαδικό χώρο σαν «πρώτη» Ανάσταση.
Η «δεύτερη» Ανάσταση γίνεται το απόγευμα της Κυριακής και λέγεται και «Αγάπη», γιατί είναι μια ευκαιρία συμφιλίωσης ανάμεσα σε συγγενείς και φίλους που μάλωσαν. Η τελετή περιλαμβάνει λιτανεία της εικόνας της Ανάστασης και χορό. Ο χορός γίνεται στο προαύλιο της εκκλησίας και θεωρείται ευλογία για τη χρονιά. Η γιορτή κλείνει με το «κάψιμο του Ιούδα», όπου ένα αχυρένιο ομοίωμα του βιβλικού προδότη του Χριστού καίγεται από μεγάλη φωτιά που έχουν ανάψει παιδιά.
Πηγές: Δημ. Σ. Λουκάτος: «Πασχαλινά και της Ανοιξης» (εκδόσεις «Φιλιππότη»).