vlahata samis ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ: O Μάριος Πλωρίτης γράφει “για τον Γκράμσι”

Σαν σήμερα, 22 Ιανουαρίου 1891, γεννήθηκε ο Ιταλός φιλόσοφος, συγγραφέας, πολιτικός και πολιτικός επιστήμονας Αντόνιο Γκράμσι (Antonio Gramsci)

«Το καθετί είναι πολιτικό…» Αντόνιο Γκράμσι

ΠΡΕΠΕΙ να εμποδίσουμε αυτό το μυαλό να λειτουργεί, για είκοσι χρόνια», ρέκαξε ο εισαγγελέας-φερέφωνο του φασισμού. Και οι δικαστές – πειθήνιοι δήμιοι της τυραννίας, καταδίκασαν σε είκοσι χρόνια φυλάκιση τη σκέψη του Antonio Gramsci, που τόσο τρόμαζε τους μελανοχίτωνες «αγγέλους» του ερέβους.

Μέθοδος «κλασική» και πανάρχαιη: μη μπορώντας να πολεμήσουν τη Σκέψη με την (ανύπαρκτη) σκέψη-τους, προσπαθούν να τη φιμώσουν ή να την εξοντώσουν. Η εκδικητική ειρωνεία (το ίδιο «κλασική») είναι πως η σκέψη επιζεί πολύ πέρα απ’ το αιχμάλωτο σώμα. Και, στην περίπτωση του Gramsci, η σκέψη του -όχι 20, αλλά 50 χρόνια μετά την καταδίκη-του, 40 χρόνια μετά το θάνατό-του- απλώνει όλο και πιο πολύ την αχτινοβολία-της, και δίνει όλο και μεγαλύτερο «μέγεθος» στο καχεκτικό σώμα που την στέγαζε.

Πολύ περισσότερο: έγινε ένας απ’ τους κορυφαίους ο δ η γ ο ύ ς της σοσιαλιστικής θεωρίας και πράξης, όχι μόνο στην ιταλική πατρίδα-του, αλλά και στον κόσμο ολόκληρο.

ΑΠΟ κατεστραμμένη μικροαστική οικογένεια της Σαρδηνίας, ο Gramsci (που γεννήθηκε το 1891) αναγκάστηκε να δουλέψει στα 11 κιόλας χρόνια-του, μ’ όλο που ήταν αδύναμος και φιλάσθενος. Στα 13-του, θα πάρει την πρώτη γεύση της «κρατικής βίας»: όταν ο στρατός θα κυκλώσει και θα πυροβολήσει τους ανθρακωρύχους της Σαρδηνίας… Ενα χρόνο αργότερα, καταφέρνει να ξαναρχίσει τις σπουδές-του, που θα τις συνεχίσει, «πεινώντας και κρυώνοντας», στη Φιλοσοφική Σχολή του Τουρίνου (1911). Εκεί, θα γνωρίσει τον Togliatti και τον Tasca, και θα προσχωρήσει στο Σοσιαλιστικό Κόμμα (1914).

Η έξοδος της Ιταλίας στον πόλεμο, τον άλλο χρόνο, θα σημειώσει και γι’ αυτόν την αποφασιστική στροφή. Ο Gramsci παρατάει τις σπουδές-του, συνεργάζεται σε σοσιαλιστικά έντυπα, παίρνει μέρος στις εξεγέρσεις των Τουρινέζων κατά του πολέμου και της πείνας, ιδρύει (Μάης 1919) μαζί με τον Togliatti, τον Tasca και τον Tenacini, το εβδομαδιαίο περιοδικό «Καινούρια Τάξη» (Ordine nuovo -τίτλος που θα υπεξαιρέσουν, μισόν αιώνα αργότερα, οι νεοφασίστες για να υπηρετήσουν ό,τι αυτός τόσο ακαταπόνητα είχε πολεμήσει…). Κι όταν οι Σοσιαλιστές «διασπώνται» και δημιουργείται το Κ.Κ.1. (21.1.1921), ο Gramsci θα είναι από τα πρώτα στελέχη του καινούριου κόμματος.

Αλλά η αντεπίθεση της αντίδρασης είχε αρχίσει κιόλας, με τις πρώτες βίαιες «εξορμήσεις» του νεογέννητου φασισμού. Πριν περάσουν δυό χρόνια, ο Mussolini θα κάνει τη θεατρινίστικη «Πορεία προς τη Ρώμη» (28.10.1922), θ’ αναρριχηθεί στην πρωθυπουργία και θα εξαπολύσει τις ορδές-του εναντίον κάθε «αντιπολιτευόμενου», με αποκορύφωμα τη δολοφονία του σοσιαλιστή βουλευτή Matteotti (10.6.1924).

Βουλευτής και γενικός γραμματέας του ΚΚΙ, ο Gramsci δεν θ’ αργήσει να πέσει στις αρπάγες της φασιστικής «Δικαιοσύνης». Μιά απόπειρα κατά του Mussolini (31.10.1926) δίνει το πρόσχημα για να πολλαπλασιαστούν οι διώξεις και η τρομοκρατία. Ο Gramsci θα συλληφθεί, θα εκτοπισθεί και θα καταδικασθεί σε 20 χρόνια φυλάκιση (4.6.1927), μ’ όλο που προστατευόταν -υποτίθεται- απ’ τη βουλευτική ασυλία.

Αλλά κι εκεί, στις φυλακές του Turi (κοντά στο Bari), δεν παύει ν’ αγωνίζεται, με το μόνο τρόπο που του απομένει: γράφοντας. Το «μυαλό » που ήθελε ν’ αχρηστεύσει ο φασίστας εισαγγελέας, λειτουργεί πιο πυρετικά και πιο γόνιμα παρά ποτέ. Κι οι σημειώσεις-του εκείνες -τα «Τετράδια της φυλακής» (Quaderni del carcere) αποτελούν την πιο σημαντική, μετά το Λένιν, ανάλυση και προέκταση του μαρξισμού.

Ωστόσο, αν η φυλακή δεν μπόρεσε να εξοντώσει τη σκέψη-του, εξουθένωσε το σκαμένο σώμα-του. Φυματίωση κι αρτηριοσκλήρωση επιδεινώνουν τόσο την κλονισμένη υγεία-του, ώστε οι δεσμοφύλακές-του αναγκάζονται να τον μεταφέρουν σε μιά κλινική της Formia, πάντα κάτω από αυστηρή αστυνομική επίβλεψη (Νοέμβρης 1933).

Μιά διεθνής «εκστρατεία» μ’ επικεφαλής τον Romain Rolland, θα πετύχει,τέλος, να του «χαριστεί» η υπόλοιπη ποινή-του. Ο Gramsci ετοιμάζεται να γυρίσει στη Σαρδηνία, όπου λογάριαζε να ταχτοποιήσει και να επεξεργαστεί τα «Τετράδιά»-του. Και την ημέρα ακριβώς που είχε ορίσει για το ταξίδι του γυρισμού (27.4.1937), πεθαίνει ξαφνικά, αφανισμένος απ’ την αρρώστια και τις κακουχίες…

Δεν ΑΦΗΣΕ κανένα συστηματικό φιλοσοφικό ή πολιτικό «σύγγραμμα ο Gramsci. Τα «Τετράδια της φυλακής» είναι σκόρπιες σημειώσεις, γραμμένες κρυφά και βιαστικά, χωρίς τ’ απαραίτητα βοηθήματα -και ακόμα πιο «δυσανάγνωστες», επειδή ο Gramsci χρησιμοποιούσε ένα συνθηματικό «κώδικα» ορισμών και χαρακτηρισμών, για να ξεγελάσει τους φύλακές-του (Ονομάζει λ.χ· «φιλοσοφία της πράξης » το μαρξισμό, «κριτική της πολιτικής οικονομίας» το Κεφάλαιο, «Ιλιτς» τον Λένιν κλπ.). Αυτή η αναγκαστική αποσπασματικότητα και «συμβολικότητα» στα γραφτά-του, κάνει ακόμα πιο δύσκολη την «αποκρυπτογράφησή»-τους και ακόμα πιο εύκολες τις αλληλοσυγκρουόμενες ερμηνείες και τις (σκόπιμες ή όχι) παρερμηνείες.

Πέρα απ’ αυτά, ωστόσο, βέβαιο είναι πως η γκραμσιανή σκέψη στρέφεται, βασικά, γύρω στα θέματα: «ηγεμονία» και «ιστορικό μπλόκ» ή «ιστορικός συνασπισμός».

Ο Gramsci ονομάζει «ηγεμονία » την κυριαρχία που ασκεί μιά τάξη πάνω στο σύνολο της κοινωνίας . Και η κυριαρχία αυτή δεν πραγματοποιείται μόνο με τον υλικό « καταναγκασμό » που συνοδεύει λίγο-πολύ κάθε εξουσία, αλλά και με την ιδεολογική «πειθώ».

Την τελευταία αυτή «διεκπεραιώνουν» οι διάφοροι « ι δ ε ο λ ο γ ι κ ο ί μ η χ α ν ι σ μ ο ί » – η εκκλησία, το σχολείο, τα γράμματα, οι τέχνες, ο τύπος, το ραδιόφωνο κλπ. Αποστολή-τους είναι να διαδίδουν και να διαχέουν στο σ ύ ν ο λ ο της κοινωνίας, τις α ξ ί ε ς («τα ιδανικά ») της κυρίαρχης τάξης. Ετσι που ο λ ό κ λ η ρ η η κοινωνία, όλες οι τάξεις να παραδέχονται, να εγκολπώνονται, να «ενωτίζονται» τις αξίες των κυρίαρχων σαν αξίες απόλυτες, αδιαμφισβήτητες, «ιερές», δ ι κ έ ς -τους… Η ιδεολογική αυτή «ηγεμονία» εξασφαλίζει και την «ομαλή» κυριαρχία της άρχουσας τάξης πάνω στην κοινωνία.

Αν, όμως, η ιδεολογική αυτή επιβολή δεν πραγματοποιηθεί, ή αν αρχίσει ν’ αμφισβητείται, η ίδια η κυριαρχία απειλείται -και, τότε, η άρχουσα τάξη «αναγκάζεται» να καταφύγει στην απροκάλυπτη βία.

ΑΦΕΤΗΡΙΑ στις αναλύσεις-του έχει, φυσικά, ο Gramsci τη βασική μαρξιστική «θέση» πως η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή διάρθρωση κάθε κοινωνίας αποτελεί το «β ά θ ρ ο» (τη «βάση», την «υποδομή»), που πάνω- της θεμελιώνεται το π ο λ ι τ ι κ ό και ι δ ε ο λ ο γ ι κ ό ε π ο ι κ ο δ ό μ η μ α . Αυτό δε θα πει, βέβαια, πως το δεύτερο είναι μιά απλή «ηχώ» του πρώτου. (Ο Gramsci, μάλιστα, ειρωνεύεται τον «οικονομικό μυστικισμό» μερικών μαρξιστών). Αντίθετα, το ένα επιδρά πάνω στο άλλο, και καθορίζονται αμοιβαία. Είναι -εξηγεί ο Gramsci- ένα πράγμα και, ταυτόχρονα, δύο διαφορετικά πράγματα .

Κι αυτή η «διαφοροποιημένη ενότητα» αποτελεί το περιλάλητο «ιστορικό μπλοκ» (bloco storico) του Gramsci. Το «μπλοκ» αυτό δεν είναι (ή δεν είναι μόνο) η «συμμαχία διάφορων τάξεων» -όπως συχνά λέγεται. Ο ίδιος γράφει:

«Το βάθρο και το εποικοδόμημα σχηματίζουν ένα “ιστορικό μπλόκ”. Δηλαδή, το πολύπλοκο, αντιφατικό και ασύμμετρο σύνολο των δομών του εποικοδομήματος καθρεφτίζει το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής».

Και διευκρινίζει πως, στο «ιστορικό μπλοκ»,

«οι υλικές δυνάμεις αποτελούν το π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο , και οι ιδεολογίες τη μ ο ρ φ ή. Η διάκριση (όμως) αυτή μορφής και περιεχομένου είναι καθαρά τυπική (διδακτική), γιατί οι υλικές δυνάμεις χωρίς (ιδεολογική ) μορφή θα ήταν ιστορικά ακατανόητες, και οι ιδεολογίες χωρίς τις υλικές δυνάμεις θα ήταν μικρές ατομικές παραξενιές».

Τον «οργανικό δεσμό» ανάμεσα στο βάθρο και στο εποικοδόμημα τον αποτελούν οι « δ ι α ν ο ο ύ μ ε ν ο ι » -λέει ο Gramsci. Αυτοί είναι οι «λειτουργοί του εποικοδομήματος»… αυτοί διαμορφώνουν και διαχειρίζονται το ιδεολογικό εποικοδόμημα, που εξασφαλίζει την «ομοιογένεια » της τάξης-τους.

Οι «διανοούμενοι», λοιπόν, δεν καθορίζονται απ’ το επάγγελμά τους, αλλά απ’ το ρόλο που παίζουν. Στην εποχή της φεουδαρχίας λ.χ. το ρόλο αυτόν τον εκπλήρωνε προπάντων ο κλήρος. Με την άνοδο της αστικής τάξης, οι κληρικοί παραμερίζονται από τα Πανεπιστήμια, που κι αυτά παραχωρούν λίγο – λίγο τη θέση-τους στους τεχνοκράτες.

Κάθε τάξη, άλλωστε, δημιουργεί «στρώματα διανοουμένων», που τη βοηθούν να συνειδητοποιήσει τον οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό ρόλο-της.

Κι ενώ οι «κατώτερες τάξεις» «ποτίζονται» και «υπνωτίζονται» απ’ την ιδεολογία των κυρίαρχων τάξεων, διαμορφώνουν ωστόσο τη δ ι κ ή – τ ο υ ς ιδεολογία, που την υπαγορεύει ο δικός-τους τ ρ ό π ο ς ζ ο) ή ς . Και αυτό τις εξωθεί στον πολιτικό αγώνα για να λυτρωθούν απ’ την καταπίεση και την «αλλοτρίωση» που τους έχει επιβληθεί.

Καρπό του αγώνα αυτού, οραματίζεται και προμαντεύει ο Gramsci ένα «καινούριο ιστορικό μπλοκ»… όπου ο άνθρωπος δεν θα μεταμορφώνεται σε αντικείμενο… όπου οι «απλοί» άνθρωποι θα οδηγηθούν σε μιαν «ανώτερη αντίληψη της ζωής»…

«ένα ηθικο-διανοητικό μπλοκ, που θα κάνει πολιτικά δυνατή τη μαζική διανοητική πρόοδο, κι όχι μόνο την πρόοδο μερικών μικρών ομάδων διανοούμενων ».

Μ ια τόσο σχηματική και απλουστευτική περιγραφή δε δίνει παρά ωχρή και λειψή ιδέα του πολύπλοκου, δαιδαλικού, γκραμσιανού οικοδομήματος. Το οικοδόμημα αυτό, και σχολιάστηκε πολύ και επικρίθηκε ακόμα, προπάντων για τον «ιστορικισμό»-του. Μ’ όλη την αποσπασματικότητα και την ελλειπτικότητά-του, όμως, το έργο του Gramsci -τα «σπαράγματα» του Gramsci- δεν παύει ν’αποτελεί έναν απ’τους κεντρικούς πόλους της σύγχρονης πολιτικής σκέψης. Και γίνεται ακόμα πιο θαυμαστό, όταν αναλογίζεται κανένας κάτω από ποιές συνθήκες γράφτηκε.

Ο Gramsci στη φυλακή… ο Gramsci που παλεύει με την αρρώστια του κορμιού-του και με την ήττα της παράταξής-του… ο Gramsci που αγωνίζεται να σκάψει όλο και πιο βαθιά στο παρόν και στο μέλλον, στις ακραίες δυνατότητες της σκέψης και της πράξης… ενσαρκώνει και δικαιώνει, όσο λίγοι, την πίστη του ποιητή: