Η ιστορία «εξαφάνισης» ενός δέλτα

Πηγή: kathimerini.gr

Κάποτε υπήρχε ένας ποταμός, ο μεγαλύτερος στο νησί της Εύβοιας. Στα χαμηλά του τμήματα δημιούργησε μια εύφορη πεδιάδα, τόσο πλούσια που για χάρη της έγινε μία από τις πρώτες συγκρούσεις ανάμεσα σε ελληνικές πόλεις, τη Χαλκίδα και την Ερέτρια (τέλος 8ου αιώνα π.Χ.).

Η πεδιάδα του Λήλαντα καλλιεργείτο αδιάλειπτα για αιώνες, μέχρι και την εποχή μας. Στις αεροφωτογραφίες του 1945 και του 1960, η πεδιάδα είναι χωρισμένη σε χωράφια, που φθάνουν μέχρι και τις όχθες του ποταμού. Η εικόνα όμως στην ευρύτερη περιοχή αρχίζει να αλλάζει. Στη Χαλκίδα ξεκινούν να λειτουργούν μεγάλες βιομηχανίες και αρκετοί εσωτερικοί μετανάστες έρχονται ως εργάτες. Το χωριό Βασιλικό αρχίζει σταδιακά να μεγαλώνει, ενώ εμφανίζονται για πρώτη φορά οι παράκτιοι οικισμοί στο Λευκαντί και το Μπούρτζι. Ο Αγιος Νικόλαος δεν έχει παρά μόνο μερικές διασκορπισμένες αγροικίες, μακριά από τον ποταμό Λήλαντα.

Στην αεροφωτογραφία του 1945, η εύφορη πεδιάδα του Λήλαντα είναι χωρισμένη σε εκατοντάδες χωράφια. Με κίτρινο διακρίνονται οι τότε οικισμοί και με κόκκινο το οδικό δίκτυο της εποχής. 

Ο αρχιτέκτονας Εντις Χυσόλι ασχολείται ερευνητικά με τη σχέση ποταμών και πόλεων. Στη διπλωματική του εργασία, στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού του στο ΕΜΠ (σήμερα είναι υποψήφιος διδάκτορας) είχε ασχοληθεί και με την περίπτωση του Λήλαντα, μελετώντας τις διαδοχικές αεροφωτογραφίες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού. «Εως τις αρχές της δεκαετίας του ’70, οι παρεμβάσεις στην κοίτη του Λήλαντα ήταν πολύ περιορισμένες. Είναι εμφανές ότι μέρος της κοίτης είχε μετατραπεί σε καλλιεργήσιμη έκταση, όμως αυτό δεν επηρέαζε άμεσα τη ροή του», εξηγεί στην «Κ». «Στις αρχές της δεκαετίας του ’70 η Χαλκίδα και οι κοντινοί οικισμοί, όπως η Νέα Αρτάκη στα βόρεια και το Βασιλικό στο νότιο μέρος δέχονται νέους κατοίκους, εργαζομένους σε βιομηχανίες της περιοχής. Το Βασιλικό αρχίζει να επεκτείνεται με όριο τον Λήλαντα και για πρώτη φορά ένα κομμάτι της κοίτης μπαζώνεται, ενώ κατασκευάζεται γέφυρα».

Η οικοδόμηση των οικισμών κατά μήκος του Λήλαντα και στο δέλτα του ξεκινούν στα μέσα εκείνης της δεκαετίας. «Εχουμε ακούσει από τους παλαιότερους ότι ένας μεσίτης στην περιοχή ονόματι Μανίκας, που διετέλεσε ένα διάστημα και βουλευτής άρχισε να κόβει οικόπεδα. Ο πατέρας μου αγόρασε το 1975, όπως οι περισσότεροι», λέει ο Σταύρος Κεραμιδάς, πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου «Αναγέννηση» της συνοικίας Οαση. «Οι άνθρωποι βέβαια δεν ήξεραν τότε. Εβλεπαν ένα ποταμάκι και κοντά τη θάλασσα και έλεγαν “τι ωραία που είναι εδώ, είμαστε τόσο τυχεροί”. Αγόραζαν κι έφτιαχναν το εξοχικό τους, πολλοί ήρθαν μετά μερικά χρόνια κι έμειναν μόνιμα».

Το 1972 είναι εμφανής ο περιορισμός της κοίτης του ποταμού από τις καλλιέργειες, το δέλτα όμως παραμένει ανέπαφο. Αρχίζουν πλέον να δημιουργούνται οι παραθαλάσσιοι οικισμοί στο Λευκαντί και στο Μπούρτζι, ενώ το χωριό Βασιλικό έχει διπλασιαστεί.

«Από το 1975 αρχίζει να οικοδομείται σταδιακά το χαμηλότερο τμήμα του ποταμού και το ευρύτερο δέλτα, δηλαδή η παραλία Βασιλικού και το Μπούρτζι. Εκτοτε άλλα τμήματα νομιμοποιούνται και μπαίνουν στο σχέδιο και άλλα παραμένουν εκτός σχεδίου, αυθαίρετα ή μη, με αποτέλεσμα η κοίτη του Λήλαντα να περιοριστεί στο ένα τρίτο και το δέλτα να μειωθεί στα 35 μέτρα». Την κατάσταση επικυρώνει απόφαση νομάρχη του 1987 για τα όρια του οικισμού Αγίου Νικολάου (που τροποποιείται το 1992). «Ο οικισμός κατηγοριοποιείται ως παραλιακός, διάσπαρτος και μεγάλος, ενώ τα όριά του μετά την τροποποίηση του 1992 φθάνουν έως τις εκβολές του Λήλαντα», εξηγεί ο κ. Χυσόλι.

Ο Νίκος Γεωργιάδης, δασολόγος στο Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Ανθρωπο, βρέθηκε στην περιοχή το 2006 και επανήλθε μετά την πλημμύρα του 2009, στο πλαίσιο προγράμματος απογραφής μικρών νησιωτικών υγροτόπων. «Ο Λήλαντας είναι ένας ποταμός –ο μεγαλύτερος στην Εύβοια– με περιοδική ροή. Επειδή όμως έχει πολύ μεγάλη λεκάνη απορροής, ξεκινώντας από τον ορεινό όγκο της Δίρφυος, έχει συχνά πολύ νερό και θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικός για τα οικοσυστήματα της Εύβοιας. Ο Λήλαντας ευθύνεται για την πεδιάδα που είναι εύφορη, ο Λήλαντας έφτιαξε τις παραλίες με τα φερτά υλικά. Παρακολουθώντας λοιπόν την περιοχή την τελευταία 20ετία διαπιστώνεις εύκολα ότι ο ποταμός έχει μειωθεί σημαντικά. Το δέλτα του έχει χτιστεί, ενώ το έλος στο Μπούρτζι, που κάποτε τροφοδοτούνταν από το δέλτα έχει αποκοπεί. Παράλληλα, όλη η πλημμυρική έκταση του ποταμού στα χαμηλά του τμήματα έχει χτιστεί. Η κοίτη και το δέλτα του ποταμού καταπατήθηκαν, τεμαχίστηκαν και πουλήθηκαν».

Το 2014 ένα μεγάλο μέρος του Ληλάντιου Πεδίου έχει χαρακτηριστικά αστικής ή ημιαστικής περιοχής. Η κοίτη του ποταμού είναι πολύ μικρή, το δέλτα του έχει χτιστεί, ενώ η δόμηση εξελίσσεται είτε γραμμικά, κατά μήκος των βασικών δρόμων, είτε στο παράκτιο μέτωπο.

«Ο κόσμος που αγόραζε οικόπεδα στην περιοχή για να χτίσει δεν ενδιαφερόταν αν υπάρχει ποτάμι, αν είναι σωστό ή λάθος, αν κρύβει κάποια παρανομία. Εχτιζε και περίμενε από τον πολιτικό να “διευθετήσει” την περιοχή», λέει ο κ. Χυσόλι. «Βέβαια αυτό δεν είναι επιστημονικά σωστό. Επρεπε να είναι σαφή τα όρια του ποταμού, των πρανών, της κοίτης και των πλημμυρικών ζωνών του. Ομως ο δήμος ή η κάθε τοπική κοινότητα ενδιαφέρονται μόνο για το κομμάτι που αντιστοιχεί στα όριά τους. Αυτό βέβαια δεν λύνει τα ζητήματα. Με την έννοια αυτή, η περίπτωση του Λήλαντα δεν είναι μοναδική, το ίδιο φαινόμενο επαναλαμβάνεται σε όλη τη χώρα, ιδίως όπου υπάρχουν ποτάμια εποχικής ροής». Αξίζει να σημειωθεί ότι στο παρελθόν έχει εκπονηθεί μια μελέτη οριοθέτησης του Λήλαντα, η οποία ωστόσο ουσιαστικά επικυρώνει την υφιστάμενη κατάσταση και η οποία δεν εγκρίθηκε από την Αποκεντρωμένη Διοίκηση Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας.

Το φράγμα

Την προηγούμενη εβδομάδα, ο περιφερειάρχης Στερεάς Ελλάδας Φάνης Σπανός πρότεινε στην ηγεσία του υπουργείου Υποδομών τη δημιουργία ενός φράγματος στον άνω ρουν του Λήλαντα, προκειμένου να αποτραπούν κι άλλες πλημμύρες στο μέλλον. «Θα ξοδευτούν τεράστια ποσά χωρίς στην πραγματικότητα να είναι κανείς σίγουρος ότι θα διασώσει τον οικισμό που είναι επάνω στο δέλτα. Ο ποταμός χρειάζεται ένα δέλτα, αυτό δεν μπορεί να αλλάξει», λέει ο κ. Γεωργιάδης. «Κατά τη γνώμη μου, θα έπρεπε να κατεδαφιστούν κάποια σπίτια, να θυσιαστούν αυτοί οι δημόσιοι χώροι όπως γήπεδα και παιδικές χαρές που έγιναν επάνω στο δέλτα και να δημιουργηθεί μια έξοδος του νερού προς το έλος στο Μπούρτζι. Ειδάλλως θα κάνεις μια τρύπα στο νερό. Να σημειώσω ότι στη νέα προγραμματική περίοδο η Ευρωπαϊκή Ενωση θα χρηματοδοτήσει έργα απελευθέρωσης ποταμών από φράγματα και βαριές παρεμβάσεις. Η τάση είναι πλέον αντίστροφη γιατί έχει αποδειχθεί ότι οι μεγάλες παρεμβάσεις στους ποταμούς δημιουργούν προβλήματα όχι μόνο στη βιοποικιλότητα αλλά και μακροπρόθεσμα στον άνθρωπο».

«Εγώ δεν πιστεύω ότι φταίνε τα σπίτια στο δέλτα ή δίπλα στο ποτάμι. Ηταν τόσο πολύ το νερό που δεν θα μπορούσε να είχε γίνει κάτι άλλο. Πλημμύρισαν περιοχές που ποτέ δεν είχαν πρόβλημα, όχι μόνο εμείς», λέει ο Βασίλης Γουρνής, αντιδήμαρχος Χαλκίδας και κάτοικος Αγίου Νικολάου. «Αυτό που θέλουμε είναι να έρθουν σοβαροί επιστήμονες στην περιοχή μας και να μας πουν τι πρέπει να γίνει. Τι είναι αυτό που θα μας γλιτώσει; Ενα φράγμα; Κάποιες κατεδαφίσεις; Ο,τι υποδείξουν. Και να γίνει όμως. Η περιοχή δεν σηκώνει τρίτη καταστροφή».

Aεροφωτογραφίες: Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού. Επεξεργασία: Εντις Χυσόλι, αρχιτέκτονας.