vlahata samis ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ: V.S.Ramachandran – Το “χέρι δολοφόνος” και τα δύο “κυκλώματα χαμόγελου”

Εντοπίζεται κάπου το γέλιο; Εάν κατανοηθούν οι λειτουργίες αυτές καλύτερα, το «πού» δεν έχει τόση σημασία όση έχει το «πώς». Όπως είναι σήμερα γνωστό, πολλά εμπειρικά δεδομένα ενισχύουν την άποψη ότι, πράγματι, υπάρχουν συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου για τις διάφορες νοητικές λειτουργίες. Το μυστικό, όμως, για να κατανοήσουμε τον εγκέφαλο δεν βρίσκεται μόνο στο να περιγράψουμε τη δομή και τη λειτουργία κάθε περιοχής, αλλά να ανακαλύψουμε πώς οι περιοχές αλληλεπιδρούν, ώστε να δημιουργηθεί ολόκληρο το φάσμα των ικανοτήτων που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη φύση.

Στο σημείο αυτό ακριβώς, έρχονται στο προσκήνιο οι ασθενείς με τις παράξενες ασθένειες του νευρικού συστήματος. Όπως η ασυνήθιστη συμπεριφορά του σκύλου που δεν γάβγισε την ώρα του φόνου δίνει στον Σέρλοκ Χολμς μια ένδειξη για το ποιος μπορεί να είχε μπει στο σπίτι την νύχτα του φόνου, η παράξενη συμπεριφορά των ασθενών αυτών είναι δυνατόν να μας βοηθήσει να λύσουμε το μυστήριο του τρόπου με τον οποίο οι διάφορες περιοχές του εγκεφάλου δημιουργούν μια χρήσιμη αναπαράσταση του εξωτερικού κόσμου και γεννούν την ψευδαίσθηση ενός «εγώ» που αντέχει στον χώρο και στον χρόνο.

Για να σχηματίσουμε μια ιδέα τι σημαίνει να κάνει κανείς έρευνα με τον τρόπο αυτό, θα εξετάσουμε χαρακτηριστικά περιστατικά —και τα μαθήματα που προκύπτουν από αυτά— από την παλαιότερη νευρολογική βιβλιογραφία.

Περισσότερο από πενήντα χρόνια πριν, μια μεσήλικη κυρία επισκέφθηκε την κλινική του Κουρτ Γκόλντσταϊν, ενός νευρολόγου με παγκόσμια φήμη και με εξαιρετικές διαγνωστικές ικανότητες. Η γυναίκα εκείνη φαινόταν φυσιολογική και συζητούσε με άνεση· πράγματι, δεν είχε κάποιο εμφανές πρόβλημα, της συνέβαινε όμως κάτι τελείως ασυνήθιστο· κάθε τόσο το αριστερό της χέρι πεταγόταν στον λαιμό της και προσπαθούσε να την πνίξει. Η κυρία έπρεπε να χρησιμοποιεί συχνά το δεξιό της χέρι για να ελέγχει το αριστερό και να το κατεβάζει στο πλευρό της — σχεδόν σαν τον Πήτερ Σέλερς που υποδυόταν τον γιατρό Στρέιντζλαβ. Μερικές φορές έπρεπε ακόμη και να κάθεται επάνω στο χέρι-δολοφόνο για να το εμποδίσει· τόσο αποφασισμένο ήταν το χέρι αυτό να την σκοτώσει.

Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ο οικογενειακός γιατρός της σκέφθηκε ότι είχε κάποια διανοητική διαταραχή ή υστερία και την έστειλε για θεραπεία σε αρκετούς ψυχιάτρους. Όταν αυτοί απέτυχαν την έστειλαν στον Γκόλντσταϊν, ο οποίος ήταν φημισμένος για τις επιτυχίες που είχε στα δύσκολα περιστατικά. Όταν ο Γκόλντσταϊν την εξέτασε, απέδειξε με ικανοποίηση ότι η ασθενής δεν ήταν ψυχωσική, δεν είχε διανοητική διαταραχή ούτε ήταν υστερική. Δεν είχε κάποιο εμφανές πρόβλημα με το νευρικό της σύστημα, παραδείγματος χάριν παράλυση ή αυξημένη ένταση των αντανακλαστικών.

Ο γιατρός ανακάλυψε γρήγορα ποιο ήταν το πρόβλημα στη συμπεριφορά της. Όπως όλοι μας, η γυναίκα αυτή είχε δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια, το καθένα εξειδικευμένο για διαφορετικές νοητικές λειτουργίες και για τον έλεγχο της κίνησης του ετεροπλάγιου ημιμορίου του σώματος. Τα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια συνδέονται μεταξύ τους με μια δεσμίδα νευρικών ινών, το μεσολόβιο, που επιτρέπει να επικοινωνούν μεταξύ τους και να συγχρονίζονται. Αντίθετα, όμως, με ό,τι συμβαίνει στους περισσότερους ανθρώπους, το δεξιό ημισφαίριο της γυναίκας αυτής (το οποίο ελέγχει τις κινήσεις του αριστερού της χεριού) φαίνεται ότι είχε λανθάνουσες τάσεις αυτοκτονίας — δηλαδή επιτακτική επιθυμία να την σκοτώσει.

Η επιθυμία αυτή μπορεί να ελεγχόταν αρχικά από κάποιο «φρένο», δηλαδή από ανασταλτικές εντολές του πιο λογικού αριστερού ημισφαιρίου, μέσω του μεσολοβίου. Αν, όμως, το μεσολόβιο της είχε υποστεί βλάβη λόγω εγκεφαλικού αγγειακού επεισοδίου, όπως υποπτευόταν ο Γκόλντσταϊν, δεν θα υπήρχε η αναστολή. Το δεξιό ημιμόριο του εγκεφάλου της και το δολοφονικό αριστερό της χέρι θα ήταν πια ελεύθερα να την στραγγαλίσουν.

Η ερμηνεία αυτή δεν είναι παρατραβηγμένη, όπως είναι δυνατόν να φανεί αρχικά, αφού γνωρίζουμε πολύ καλά, εδώ και καιρό, ότι το δεξιό ημισφαίριο είναι συναισθηματικά πιο ασταθές από το αριστερό. Οι ασθενείς που έχουν υποστεί αγγειακό επεισόδιο στο αριστερό εγκεφαλικό ημισφαίριο είναι συχνά νευρικοί, καταθλιπτικοί και ανησυχούν πολύ για την πορεία της υγείας τους. Ο λόγος για τη συμπεριφορά αυτή ίσως να είναι το γεγονός ότι μετά από τη βλάβη του αριστερού εγκεφαλικού ημισφαιρίου αναλαμβάνει πρωτοβουλία το δεξιό ημισφαίριο, που δυσφορεί για όλα. Αντίθετα, ασθενείς που έχουν υποστεί βλάβη του δεξιού ημισφαιρίου δείχνουν συχνά μακάρια αδιαφορία για την κατάστασή τους· το αριστερό ημισφαίριο δεν αναστατώνεται τόσο πολύ

Η διάγνωση του Γκόλντσταϊν πρέπει να φαινόταν σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Δεν πέρασε πολύς καιρός μετά την επίσκεψη της ασθενούς _τον γιατρό, και η γυναίκα αυτή πέθανε ξαφνικά, όχι βέβαια στραγγαλίζοντας τον εαυτό της, αλλά μάλλον από δεύτερο εγκεφαλικό αγγειακό επεισόδιο. Η νεκροψία επιβεβαίωσε τις υποψίες του Γκόλντσταϊν. Αποδείχθηκε, δηλαδή, τι η ασθενής, λίγο πριν εκδηλώσει την παράξενη συμπεριφορά που θύμιζε τον γιατρό Στρέιντζλαβ, είχε υποστεί ένα μεγάλο εγκεφαλικό αγγειακό επεισόδιο στο μεσολόβιο, με αποτέλεσμα το αριστερό ημισφαίριο να μην είναι σε θέση να «μιλήσει» ή να ασκήσει τον συνηθισμένο έλεγχο στο δεξιό ημισφαίριο. Ο Γκόλντσταϊν αποκάλυψε τη διπλή φύση της εγκεφαλικής λειτουργίας, αποδεικνύοντας ότι τα δύο ημισφαίρια είναι εξειδικευμένα να επιτελούν διαφορετικές λειτουργίες.

Ας εξετάσουμε, στην συνέχεια, την απλή πράξη του χαμόγελου, κάτι που όλοι κάνουμε στις κοινωνικές εκδηλώσεις κάθε ημέρα. Βλέπουμε έναν καλό φίλο και χαμογελούμε πλατιά. Τι συμβαίνει, όμως, όταν ο ίδιος φίλος μας ζητήσει να χαμογελάσουμε για να μας βγάλει φωτογραφία; Στην περίπτωση αυτή, αντί για μια φυσική έκφραση, παράγεται ένας αποκρουστικός μορφασμός. Παραδόξως, μια πράξη την οποία επιτελούμε χωρίς προσπάθεια πολλές φορές κάθε ημέρα γίνεται εξαιρετικά δύσκολη όταν κάποιος απλώς μας ζητήσει να την κάνουμε. Ίσως σκεφθεί κανείς ότι αυτό οφείλεται στο ότι ντρεπόμαστε. Μια τέτοια ερμηνεία, όμως, δεν είναι ακριβής, διότι ο ίδιος μορφασμός παράγεται όταν προσπαθήσουμε να χαμογελάσουμε μπροστά στον καθρέπτη.

Τα δύο αυτά είδη χαμόγελου διαφέρουν διότι ελέγχονται από διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου, από τις οποίες μόνον η μία έχει ειδικό «κύκλωμα χαμόγελου». Το αυθόρμητο χαμόγελο παράγεται από τα βασικά γάγγλια, τα οποία είναι ομάδες κυττάρων βαθιά μέσα στα εγκεφαλικά ημισφαίρια, κάτω από τον φλοιό (στον οποίο λαμβάνουν χώρα οι σκέψεις και ο προγραμματισμός), καθώς και από τον εξελικτικά παλαιότερο θάλαμο. Όταν συναντούμε ένα φιλικό πρόσωπο, το οπτικό μήνυμα φθάνει, τελικά, στο συναισθηματικό κέντρο του εγκεφάλου, στο στεφανιαίο σύστημα, και, στην συνέχεια, διαβιβάζεται στα βασικά γάγγλια. Τα βασικά γάγγλια ενορχηστρώνουν την αλληλουχία των συσπάσεων των μυών του προσώπου που είναι απαραίτητη για την παραγωγή ενός φυσικού χαμόγελου. Όταν δραστηριοποιείται το κύκλωμα αυτό, το χαμόγελο είναι αυθεντικό. Από τη στιγμή που θα αρχίσει η αλληλουχία των γεγονότων, ολοκληρώνεται σε κλάσματα δευτερολέπτου, χωρίς τη συμμετοχή των περιοχών του φλοιού που είναι υπεύθυνες για τη σκέψη.

Τι συμβαίνει, όμως, αν μας ζητήσουν να χαμογελάσουμε για να φωτογραφηθούμε; Η προφορική οδηγία του φωτογράφου φθάνει στις ανώτερες, «σκεπτόμενες» περιοχές του εγκεφάλου, όπου και γίνεται κατανοητή· στις περιοχές αυτές του εγκεφάλου περιλαμβάνονται ο ακουστικός φλοιός και τα κέντρα της γλώσσας. Από τα κέντρα της γλώσσας η οδηγία διαβιβάζεται στον κινητικό φλοιό, που βρίσκεται στο πρόσθιο τμήμα του εγκεφάλου. Ο κινητικός φλοιός εξειδικεύεται στην παραγωγή εκούσιων επιδέξιων κινήσεων, λόγου χάριν των κινήσεων που κάνουμε όταν παίζουμε πιάνο ή όταν χτενίζουμε τα μαλλιά μας. Παρά την προφανή απλότητα, για να χαμογελάσουμε απαιτείται η συμμετοχή και η προσεκτική ενορχήστρωση δεκάδων μικρών μυών με τη σωστή αλληλουχία. Σε ό,τι αφορά τον κινητικό φλοιό (ο οποίος δεν είναι εξειδικευμένος να παράγει φυσικά χαμόγελα), η παραγωγή του χαμόγελου, με τον τρόπο που περιγράφηκε προηγουμένως, είναι πολύ δύσκολο εγχείρημα· είναι σαν να προσπαθεί να παίξει κανείς Ραχμάνινοφ, χωρίς να έχει πάρει ποτέ του μαθήματα και, ασφαλώς, αποτυγχάνει παταγωδώς. Το χαμόγελο, στην περίπτωση αυτή, είναι βεβιασμένο, σφιχτό, αφύσικο.

Τα στοιχεία για την ύπαρξη δύο διαφορετικών «κυκλωμάτων χαμόγελου» προέρχονται από ασθενείς με βλάβες του εγκεφάλου. Όταν υποστεί κανείς εγκεφαλικό αγγειακό επεισόδιο στον δεξιό κινητικό φλοιό —την εξειδικευμένη περιοχή του εγκεφάλου που βοηθάει στην ενορχήστρωση σύνθετων κινήσεων του αριστερού ημιμορίου του σώματος— ανακύπτουν προβλήματα στα αριστερά. Όταν ζητηθεί από έναν ασθενή με τέτοια βλάβη να χαμογελάσει, παράγεται ένας βεβιασμένος, αφύσικος μορφασμός, μόνο που τώρα ο μορφασμός αυτός είναι ακόμη πιο αποκρουστικός· είναι μόνον μισό χαμόγελο στη δεξιά πλευρά του προσώπου.

Όταν, όμως, ο ίδιος ασθενής αντικρίσει έναν αγαπημένο φίλο ή έναν συγγενή να περνά την πόρτα, ξεσπά σε ένα πλατύ, φυσικό χαμόγελο, με τη συμμετοχή ολόκληρου του προσώπου και του στόματος. Η συμπεριφορά αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι τα βασικά γάγγλια του εγκεφάλου δεν έχουν υποστεί βλάβη από το εγκεφαλικό αγγειακό επεισόδιο και, επομένως, το εξειδικευμένο κύκλωμα για την παραγωγή συμμετρικού χαμόγελου- είναι ακέραιο.